بازتاب بینالمللی ورود ناکام دیوار به بورس به روایت واشنگتنپست
یگانه تربتی، خبرنگار حوزه کشورهای ترکیه و ایران در واشنگتنپست، از سال ۲۰۲۰ به این رسانه پیوسته و پیشتر در «پروپابلیکا» و «رویترز» فعالیت داشته است. او در کارنامه خود پوشش اخبار و گزارشهای مرتبط با تصمیمات مالیاتی، بودجهای، تجاری و مقرراتی در واشنگتن و همچنین گزارشگری درباره نهادهای فدرال را دارد. تربتی دارای مدرک کارشناسی علوم سیاسی و مطالعات خاورمیانه مدرن از دانشگاه ییل است. در ادامه، گزارش او درباره «دیوار» و ممانعت از ورود این پلتفرم به بورس را میخوانید.
چطور سپاه پاسداران پنهانی اقتصاد ایران را شکل میدهد
در افشاگری کمسابقه، بنیانگذار یک شرکت موفق فناوری در ایران از فشارهای پشتپرده نیروهای امنیتی بر کسبوکارش پرده برداشت.در میان شرکتهای برآمده از موج استارتاپی دهه گذشته ایران، «دیوار» پلتفرم آگهی آنلاین مشابه «کریگزلیست(Craigslist)» با نزدیک به نیمی از جمعیت کشور به عنوان کاربر، یکی از موفقترین نمونههاست. اما زمانی که این شرکت در بهار امسال تصمیم گرفت وارد بورس تهران شود، سپاه پاسداران با این تصمیم مخالفت کرد و علت را مواضع مستقل و انتقادی رئیس هیئتمدیره آن دانست.
انتشار این نامه در کشوری با ساختار پنهانکار و اقتدارگرا اقدامی کمسابقه بود. اما به گفته فعالان بخش خصوصی و کارشناسان اقتصادی و سیاسی ایران، دخالتهایی از این دست توسط سپاه پاسداران در اقتصاد کشور، در پشتصحنه به امری رایج تبدیل شده است.
اگرچه سپاه به واسطه سهامداری گسترده در بخشهایی چون ساختوساز، مخابرات، نفت و سایر صنایع شناخته میشود، جلوگیری از عرضه اولیه سهام «دیوار» نشان میدهد این نهاد حتی بدون داشتن سهام، میتواند در خفا بر شرکتها اعمال قدرت اقتصادی کند. سپاه پاسداران بهعنوان قدرتمندترین سازمان امنیتی و اطلاعاتی ایران، اندکی پس از انقلاب ۱۳۵۷ برای حفظ حاکمیت روحانیون تأسیس شد.
مدیری که خشم سپاه را برانگیخت؛ حسام آرمندهی، بنیانگذار دیوار به دلیل انتقادهای مکرر از عملکرد دولت شهرت دارد. بنا بر اظهارات علنی مدیران شرکت و گفتههای افراد آگاه، دیوار در سالهای اخیر در برابر درخواست دولت برای ارائه دادههای خصوصی کاربران و فشار برای فروش سهام به مجموعههای وابسته به حکومت مقاومت کرده است.
اواخر ماه گذشته، حسام آرمندهی با انتشار نامهای در پروفایل لینکدین خود، مخالفت سپاه پاسداران برای عرضه سهام «دیوار» در بورس را علنی کرد. این نامه که تاریخ ۲۱ خرداد ۱۴۰۴ دارد، از سوی یک مقام امنیتی خطاب به یک مسئول در بورس اوراق بهادار تهران ارسال شده بود و در آن آمده بود: «بدینوسیله به اطلاع میرساند که سازمان اطلاعات سپاه، آقای حسام میرآرمندهی را فاقد صلاحیت اعلام کرده و پذیرش شرکت منوط به عدم حضور ایشان است.» در نامه ذکر شده بود که این دستور سپاه در تاریخ ۸ اردیبهشت ۱۴۰۴ صادر شده است. آرمندهی در لینکدین نوشت که این نامه از سوی بورس به شرکت او تحویل داده شده است.
او در ادامه نوشت: «حتی اکنون، با وجود تمام این فشارها، نه امیدم را از دست دادهام و نه قصد مهاجرت یا ترک دیوار را دارم.»
سخنگوی دیوار از پاسخ به پرسشهای جزئی خودداری کرد و آرمندهی نیز به درخواستهای مصاحبه و سؤالات دقیق پاسخی نداد. سخنگوی نمایندگی ایران در سازمان ملل متحد نیز حاضر به پاسخگویی نشد. در واکنش به درخواست اظهارنظر، سخنگوی بورس تهران به سخنان فروردینماه یکی از مقامات بورس ارجاع داد که گفته بود «صلاحیت» مدیران عامل، هیئتمدیره و سهامداران عمده شرکتهای دیجیتال باید توسط «مراجع ذیصلاح» ارزیابی شود.
احسان چیتساز، معاون وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات ایران، روز دوشنبه در پستی در شبکه اجتماعی ایکس و با استفاده از هشتگ «#دیوار» به اقدام سپاه پاسداران انتقاد کرد. او نوشت: «اگر یک بنیانگذار حق ماندن در شرکت خودش را نداشته باشد، هیچ سرمایهگذاری با اطمینان در اقتصاد دیجیتال سرمایهگذاری نخواهد کرد. بورس ابزاری برای حاکمیت شرکتی و شفافیت است، نه ابزاری برای حذف خودسرانه افراد یا اعمال فشار مدیریتی.»
ایران سالهاست با اقتصادی بیمار، از جمله تورم و بیکاری مزمن، دستوپنجه نرم میکند؛ شرایطی که نارضایتی عمومی را افزایش داده است. کارشناسان اقتصادی بخشی از این وضعیت را ناشی از تحریمهای غرب و بخشی را نتیجه سوءمدیریت دولت ایران میدانند. به گفته آنان، فشارهایی که آرمندهی در پست خود افشا کرده، مشکلات بخش خصوصی را با از بین بردن رقابت سالم تشدید کرده و تلاشهای اخیر ایران برای جذب سرمایهگذاری خارجی را تضعیف میکند.
مهدی قدسی، اقتصاددان مؤسسه مطالعات اقتصادی بینالمللی وین، گفت: «این سیاستها بهطور طبیعی باعث کاهش سرمایهگذاری و خروج سرمایه میشود، نهتنها از سوی سرمایهگذاران دیوار بلکه در بسیاری دیگر از شرکتهای دیجیتال و خصوصی. اگر این روند ادامه یابد، عملاً به فروپاشی جمهوری اسلامی کمک میکنند.»
دیوار، پلتفرمی که امکان خرید و فروش کالای دستدوم و جستوجوی خانه برای خرید یا اجاره را برای ایرانیان فراهم میکند، حدود ۳۸ میلیون کاربر فعال دارد؛ یعنی نزدیک به نیمی از جمعیت ۹۰ میلیونی کشور. این آمار بر اساس اظهارات فردی آگاه از وضعیت شرکت و گزارش سال ۲۰۲۳ یک شرکت سرمایهگذاری سوئدی که سهامی از دیوار را در پرتفوی توسعهیافته خود دارد، اعلام شده است. چهار فرد مطلع که به دلیل حساسیت موضوع نخواستند نامشان فاش شود، گفتهاند دیوار بسیار سودآور است.
بر اساس اطلاعات مندرج در وبسایت شرکت، یک کنسرسیوم از سرمایهگذاران خارجی، از جمله اروپاییها، ۱۵ درصد سهام شرکت مادر دیوار را در اختیار دارد. این کنسرسیوم و شرکت سوئدی یادشده به درخواستها برای اظهارنظر پاسخی ندادهاند.
بخش استارتاپی ایران در اوایل دهه ۲۰۱۰ رونق گرفت؛ رشدی که تا حدی ناشی از لغو نسبی تحریمهای بینالمللی پس از توافق هستهای سال ۲۰۱۵ میان ایران و قدرتهای جهانی بود. اما این شرکتها بهسرعت زیر فشار نیروهای امنیتی ایران قرار گرفتند و تندروهای داخلی مدیران آنها را به نفوذ غرب متهم کردند. برخی از این شرکتها سرمایه خارجی جذب کرده بودند، مسئلهای که برای جریانهای تندرو مشکوک به نظر میرسید. بخشی از این فشارها مستقیماً متوجه دیوار و بنیانگذار آن، حسام آرمندهی، بوده است.
افرادی که حسام آرمندهی را میشناسند، او را فردی صریح، مخالف جریان غالب و بیپروا در مواجهه با تعارضات توصیف میکنند. یکی از آشنایان وی گفته است آرمندهی گاهی در جلسات با مقامات دولتی با شلوارک حاضر میشد؛ پوششی که شاید در سیلیکونولی عادی باشد، اما در دیدارهای رسمی در ایران بسیار غیرمعمول است. از طرف مادری، او از خانوادهای صنعتگر و ثروتمند پیش از انقلاب ۱۳۵۷ میآید که بخش زیادی از داراییشان پس از روی کار آمدن حکومت جدید مصادره شد.
آرمندهی آشکارا از نهادهای قدرتمند ایران انتقاد کرده است. او در گفتوگویی با پادکست «طبقه ۱۶» در سال ۲۰۲۴ گفته بود: «در ایران، هر وقت پولی درمیآوری، ناگهان یک سازمان، یک نهاد یا یک مجموعه شبهدولتی وسط بازی میپرد تا سهمی از آن را بگیرد.»
به گفته دو فرد آگاه، دیوار در گذشته تحت فشار مقامات امنیتی برای ارائه دادههای کاربران قرار گرفته بود، اما تا حد امکان در برابر این درخواستها مقاومت کرده است. مدیران پیشین برخی شرکتهای فناوری ایرانی نیز در مصاحبهها گفتهاند چنین درخواستهایی رایج است و بسیاری از شرکتها احساس میکنند چارهای جز تبعیت ندارند.
یکی از مدیران ارشد دیگر دیوار، اشکان آرمندهی، پسرعموی حسام در سال ۲۰۲۳ به یک روزنامه ایرانی گفت که این شرکت تحت فشار مقامات انتظامی برای تحویل دادههای کاربران قرار گرفته، اما بدون حکم دادگاه این کار را انجام نداده است. او تأکید کرد: «پاسخی که همیشه به آنها میدهیم این است که تحت هیچ شرایطی اطلاعات کلی کاربران را در اختیار کسی قرار نمیدهیم، مگر بهصورت موردی، در صورت وجود شاکی خصوصی و بر اساس حکم دادگاه. ارائه اطلاعات مربوط به آگهیها و کاربران بدون حکم قضایی غیرقانونی است.»
اشکان آرمندهی افزود که در مقطعی یک مقام پلیس به او گفته بود «دیوار را نابود میکنیم.» او در ارتباط با همین پرونده مدتی کوتاه بازداشت شد و در نهایت به سه ماه حبس محکوم شد، هرچند دادگاه بعداً او را تبرئه کرد.
یک منبع آگاه به شرکت گفت که طی سالهای اخیر، دیوار تحت فشار بوده تا بخشی از سهام خود را به شرکتی بفروشد که بخشی از مالکیت آن متعلق به یک هلدینگ نزدیک به رهبر جمهوری اسلامی، است؛ هلدینگی که نظارت بر سپاه پاسداران را نیز بر عهده دارد. چهارشنبه، پس از انتشار اولیه این گزارش، حسام آرمندهی در لینکدین نوشت که از چنین فشاری بیاطلاع بوده و اگر با آن مواجه میشد، بهطور عمومی آن را اعلام میکرد.
مشکلات دیوار با بورس تهران حتی پیش از افشای نامه داخلی هم قابل مشاهده بود. در اردیبهشت، حسین افشین، معاون علمی و فناوری ریاستجمهوری، به روزنامه شرق گفت که دیوار برای پذیرش در بورس «مشکلی ندارد»، اما افزود: «نهاد امنیتی چند نگرانی دارد و این نگرانیها درست است.»
در واکنش به این ماجرا، یکی از مدیران شرکت هلدینگ مالک دیوار در مصاحبهای با روزنامه شرق در خردادماه حدس زد که یک «نهاد شبهدولتی یا نهادی وابسته» قصد در اختیار گرفتن کنترل این شرکت را دارد.
این اشتیاق برای تصاحب شرکتهای دیجیتال موضوع تازهای نیست. در سال ۲۰۲۳، حسین شریعتمداری، سردبیر روزنامه کیهان و از چهرههای نزدیک به آیتالله خامنهای، در سرمقالهای نوشت که مالکیت پلتفرمهای اینترنتی باید در «دست حاکمیت» باشد. تا آن زمان، چندین پلتفرم بزرگ اینترنتی بخشی از سهام خود را به هلدینگهای وابسته به ساختار قدرت در ایران واگذار کرده بودند، هرچند برخی از جمله دیوار، همچنان تا حدی مستقل مانده بودند.
امین ثابتی، مدیر اجرایی «دیجیتال ایمپکت لب (Digital Impact Lab)» که از آزادی اینترنت در ایران حمایت میکند و پژوهشهایی در حوزه فناوری ایران انجام داده، گفت: «در نهایت، سپاه هم سهم خودش را میخواهد.» او این شیوههای فشار را به روشهای گروههای جنایتکار تشبیه کرد.
علی آلفونه، پژوهشگر ارشد مؤسسه کشورهای عرب خلیج در واشنگتن و محقق نقش سپاه پاسداران در اقتصاد ایران، میگوید سپاه پس از پایان جنگ ایران و عراق در سال ۱۳۶۷ به یکی از بازیگران اصلی اقتصاد کشور تبدیل شد؛ زمانی که رهبران سیاسی ایران نگران خیل عظیم سربازان بیکار و بازنشسته بودند.
به گفته او، سپاه نقش محوری در تلاشهای بازسازی کشور گرفت و سود حاصل را به نهادهای مالی تحت کنترل خود منتقل کرد و با خرید شرکتهای دولتی، دامنه نفوذ اقتصادیاش را گسترش داد. آلفونه میگوید از آن زمان، سپاه با استفاده از سازمان اطلاعات خود که جدا از وزارت اطلاعات ایران فعالیت میکند به حذف رقبای بالقوه در عرصه کسبوکار پرداخته است.
وی اضافه میکند که آیتالله خامنهای و دیگر رهبران سیاسی جمهوری اسلامی که در سالهای اخیر بارها با اعتراضات مردمی روبهرو بودهاند، برای بقا به سپاه متکی هستند و «این حمایت اکنون به بهای اعطای نقشی هرچه بیمهارتر به سپاه در اقتصاد تمام میشود.»
تقریباً همزمان با زمانی که سپاه پاسداران در فروردینماه به دنبال برکناری حسام آرمندهی از شرکتش بود، عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، در یادداشتی در واشنگتنپست نوشت که ایران «آماده استقبال از کسبوکارهای سراسر جهان» است.
اما سارا بازوبندی، پژوهشگر مهمان در مؤسسه سیاست امنیتی دانشگاه کیل آلمان، گفت: «اقتصاد ایران در سالهای اخیر هرچه بیشتر منزوی، ناکارآمد و غیرجذاب برای سرمایهگذاری خارجی شده است.» او در اشاره به سپاه و سایر نهادهای وابسته به حکومت اظهار داشت: «بیایید واقعیت را بپذیریم، اینها مجموعهای از نهادها و افراد کاملاً ناتوان و فاسد هستند. موفقیتشان در تجارت به دلیل مهارتها و ایدههای فوقالعادهشان نبوده، بلکه با اسلحه، ارعاب و تهدید به آن دست یافتهاند.»
دهها مدیر شرکت ایرانی پست لینکدین آرمندهی را بازنشر کردند و در حمایت از او نوشتند؛ برخی نیز به شدت از اقدامات سپاه پاسداران انتقاد کردند. یکی از آنها نوشت: «کاش دولتی خوب و مسئول داشتیم که قدر کارآفرینان و استارتاپهای بزرگ و توانمند را بداند.» فرد دیگری گفت: «دقیقاً به همین دلیل است که در ایران امکان رشد وجود ندارد!!»
دیدگاهتان را بنویسید